💧 પાણી પુરવઠા અને નળ યોજનામાં ભ્રષ્ટાચારનો પર્દાફાશ — ગામમાં નળ સૂકા, કાગળોમાં કૌભાંડ
ઉત્તર ગુજરાતના અનેક ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં પાણી પુરવઠા યોજનાઓને સંચાલિત કરીને સરકારી ફંડનો ઉપયોગ થાય છે. નિયમિત રીતે આયોજનના નામે કરોડો રૂપિયાનું બજેટ આપવામાં આવે છે, પરંતુ અમલની દ્રષ્ટિએ આ રકમનો પ્રભાવ દૃશ્યમાન થતો નથી. આ લેખમાં અમે વિસ્તૃત રીતે સમજાવ્યા છે કે કયા પ્રકારના ગેરવહીવટ થાય છે, કયા પ્રમાણમાં લોકો પર અસર પડી રહી છે અને તેના નિવારણ માટે કયા વ્યવહારુ પગલાં લેવાં શકાય — બિન પક્ષપાતી રીતે તથા ઠોસ દસ્તાવેજો અને સ્થળિય પ્રવૃત્તિઓના આધારે.
યોજનાનો હેતુ અને ભૂમિકા
કેન માત્રાં પાણી પહોંચાડવા માટે નીતિ બનાવવી જ પૂરતી નથી; તેની અમલવ્યવસ્થા અને નિરીક્ષણ પદ્ધતિ પણ પ્રભાવી હોવી જોઈએ. ગામે કાંઈ કામ કરવાનું હોય તો દરેક તબક્કે સ્થાનિક જનતાની ભાગીદારી જરૂરી છે. પરંતુ જ્યારે સ્થાનિક પરિમાણો જ ભ્રષ્ટાચારની ચેઈનનું ભાગ બની જાય ત્યાંથી આખા તંત્ર પર સહેલો કોમળ અસર થાય છે. નળ યોજનાઓ અડધી ઉભી થાય, સામગ્રી ક સિદ્ધ થાય તો લોકોનું જીવન સઘન અસરગ્રસ્ત થાય છે.
સામાન્ય રીતે કયા પ્રકારના કૌભાંડ જોવા મળે છે?
સંશોધન અને વિસ્તરણ ઘટ શરૂ કરીને એક જ પેટર્ન જોવા મળે છે:
- અરોધિત માપણી (Under-measurement): જરૂરી લાઇન અને ટાંકીના માપને નાનું બતાવીને બાકી રકમ ફાળવવામાં આવે છે.
- ઓછી ગુણવત્તાની સામગ્રી: સસ્તી પાઇપો, ઓછી ગુણવત્તાની સીમેન્ટ અને જાડાઈમાં કાપ મૂકવા જેથી ભાવ બચાવવામાં આવે અને બચાવેલ રકમ ફરીના કીછમાં વહેંચાય.
- ફેક બિલ્સ અને દસ્તાવેજી કૃતિઓ: કામની ફોટો કે સહીની નકલી નકલો રેકોર્ડ કરવી અને તેનું વર્તમાન પણ દેખાડવું.
- બહુવારના રિપેર બિલ: એક જ કામ માટે વર્તમાન વર્ષો સુધી 'રિપોર્ટેડ રિપેર' બતાવીને ફરીથી ભંડોળ મેળવવો.
- પ્રાધાન્ય કનેકશન: સામાન્ય લોકો માટે પાણી નહિ બહાર આવતી જ ત્યાં ખુબજ નજીકના અને સત્તાવાળાઓના ઘરોમાં સીધી લાઇન જોડવી.
સ્થાનિક કિસ્સાઓ — સ્થળિય દૃશ્ય
અમારા રિપોર્ટમાં ઘણા ગામોના નામ અને વિગતો સહીત માહિતી મળી છે; કેટલાક વાસ્તવિક દૃષ્ટાંત અહીં સંક્ષિપ્ત રીતે આપવામાં આવે છે (નામ રક્ષણ માટે નહીં): એક ગામમાં જાહેર રેકોર્ડ મુજબ નવી પાઇપ લાઇન 2.5 કિલોમીટર મુકવાની હતી પરંતુ વ્યાવહારિક માપણી વખતે માત્ર 1.4 કિલોમીટર જ જડી હતી. બાકીનું બિલ જામવામાં આવ્યું અને ફંડ ઉઠવામાં આવ્યો. બીજી જગ્યાએ ટાંકી બાંધવાની જગ્યાએ માત્ર પંક્તિ દેખાડીને કામ પૂર્ણ બતાવવામાં આવ્યા હતા; ફોટા વગેરે ઉમેરવામાં આવ્યા હતા જે ખરેખતી કૃત્ય નહોતી.
"અમને કહેવામાં આવે છે કે તમામ કામ પૂર્ણ છે, પરંતુ ઘરે ફરી પાછા આવીને નળ સૂકા હોય તો પરિવાર હંમેશા તરસે છે," — એક સ્થાનિક મહિલા.
જાહેર આરોગ્ય અને શૈક્ષણિક અસર
સુધારેલા પાણીની અણગમીતાથી આરોગ્ય પર વિપુલ અસર થાય છે. ગંદા પાણીના ઉપયોગથી ડાયરીયા, તાવ અને અન્ય જળજન્ય રોગો વધે છે, ખાસ કરીને બાળકોમાં. શાળાઓમાં પાણીની અણગમીતાથી શિષ્યોને સંપૂર્ણ સ્વચ્છતા મળી શકતી નથી અને હજી કેટલાક સંજોગોમાં મહિલા શિક્ષકો માટે પણ વોશરૂમની સુવિધાના અભાવે કર્મચારી અને વિદ્યાર્થીઓ બંને પર નકારાત્મક અસર થાય છે.
પંચાયત-કચેરી અને જવાબદારી
પંચાયતનો કાર્યક્ષેત્ર લોકોની સેવા માટે હોવો જોઈએ. છતાં જ્યારે પંચાયતના સભ્યો અને સરપંચ પોતે પ્રોજેક્ટના મેનેજર અથવા કંટ્રાક્ટરના પગલાં સાથે સંકળાય છે, ત્યારે ગેરવહીવટ સરળ બની જાય છે. હાલમાં ઘણા ગ્રામપંચાયતોએ દસ્તાવેજોમાં સહીના બદલે સ્કેનેડ કોપી અથવા અન્ય વ્યક્તિની સહી પ્રાપ્તિ દર્શાવવી શરૂ કરી છે જયારે વાસ્તવમાં તે સહી ક્યાંય થઈ જતી નથી.
આર્થિક પુરાવાઓનો અભાવ કે ઉપલબ્ધી?
આક્ષેપોનો જવાબ આપતી વખતે ઘણી વખત કહેવામાં આવે છે કે તમામ ખર્ચ પ્રામાણિક રીતે થઈ ચુક્યો છે અને ઓડિટે પણ એને ગેરરીતિઅ વગર ઠરાવ્યું છે. પરંતુ ગામલોકો જણાવ્યું છે કે ઓડિટ રિપોર્ટમાં જ્યારથી કોઈ અસ્પષ્ટતા હોય તો તે યોગ્ય પગલાં લેવાના બદલે અટકાવવામાં આવે છે. આનું મુખ્ય કારણ રાજકીય દબાણ અને સ્થાનીક લેબરની અસર ગણાય છે.
સ્વતંત્ર નિરીક્ષણની માંગ
નવલખો રીતે નિષ્ણાતોને અને નાગરિક પ્રતિનિધીઓને મિશ્રિત ટીમ બનાવીને હેતુપ્રણાલીને તપાસવી જોઇએ. પ્રોજેક્ટની શરૂઆતથી ઉચ્ચ ગુણવત્તાના ડેટા કલેક્શન અને નિયમિત રીતે જાહેર પ્રગતિ ગાંધીને ઑનલાઇન અપલોડ કરવાં જોઈએ જેથી કોઈપણ વ્યક્તિ આ અંગે સવાલ ઉઠાવી શકે.
આમ જનતાને શું પગલાં લેવા જોઈએ?
જો તમે તમારા ગામમાં આવા કૌભાંડ અથવા ગેરવહીવટ જોશો તો નીચેના પગલાં તરત અવલંબાવો:
- લીખિતમાં પંચાયત અથવા તાલુકા કચેરીને ફરિયાદ આપો અને તેની પ્રતિલિપિ રાખો.
- RTI (માહિતી અધિકાર) હેઠળ યોજનાના ખર્ચ, બિલ અને કામની પુષ્ટિ માગો.
- સ્થળિય ગ્રામસભામાં પ્રશ્ન ઉઠાવો અને હાજરી આપો.
- સૌરાષ્ટ્ર ફોટા અને વીડિયો લઈને ડેટ-ટાઈમ સાથે સંગ્રહ રાખો જે તપાસમાં ઉપયોગી સાબિત થાય.
- સ્થાનિક ન્યૂઝ મીડિયા અથવા નાગરિક મંચો સાથે સંપર્ક સાધો અને આપની ઘટનાની માહિતી જાહેર કરો.
પ્રਸਤાવિત નીતિ સુધારો — વ્યવહારુ સૂચનો
અહીં અમુક તાત્કાલિક અને મધ્યમ ગાળાના સુધારા સૂચિત છે જેને અમલમાં લાવી શકાય:
- સીધી ઓનલાઇન વિજેબલ કાર્યવાહી: દરેક કામની શરૂઆતથી અંત સુધીનું વર્તમાન સ્ટેટસ અને ફોટોગ્રાફી જાહેર કરવી જરૂરી. આથી આવક અને ખર્ચ ઝલકશે.
- બહારની ઓડિટ ટિમ: પ્રોજેક્ટ પૂર્ણ થયા પછી ત્રીજા પક્ષની ઓડિટ જરૂરી રાખવી; સ્થાનિક અધિકારીઓથી અલગ ટીમ હોવી જોઇએ.
- કટિન દંડ પ્રણાળી: જો કૌભાંડ સાબિત થાય તો જવાબદાર લોકો સામે કડક અને તરત કાર્યવાહી હોવી જોઇએ — આમાં પાંચ હજારનો દંડથી લઈને કાયદેસર પગલાં સુધીનો સમાવેશ હોઈ શકે છે.
- ગ્રામ સભામાં નાગરિક નિયમિત રિપોર્ટ: દરેક મહિનો ગ્રામ સભામાં પ્રોજેક્ટની સ્થિતિ રજૂ કરવાની ફરજ હોવી જોઇએ.
- પ્રશિક્ષણ અને કાર્યપદ્ધતિ સુધારો: પંચાયતના વિભાગો માટે ટ્રેનીંગ અને પ્રર્કટિસ મેન્યુઅલ બનાવવાની જરૂરીયાત છે જેથી તેઓ બેટર પ્રોજેક્ટ મેનેજમેન્ટ કરી શકે.
કાયદાકીય દિશા અને અજમાવેલી કાર્યવાહી
જ્યારે ગંભીર ભ્રષ્ટાચારના કેસ سامنے આવ્યા છે, ત્યાં પોલીસે અને તેને અનુરૂપ વિગતો મેળવવા માટે મહિલા અને બાલ સુધારો સેવા સંગઠનો સાથે મળીને કાર્યવાહી કરી છે. કાયદાકીય સવાલો ઉઠતાં ક્યારેક તપાસ માટે સમય લાગે છે, પરંતુ દસ્તાવેજી પુરાવો (જેમ કે બિલ, રસીદ, ફોટા) પ્રાપ્તિ અને RTI દ્વારા મળેલી માહિતી એ કેસને મજબૂત બનાવે છે.
મુખ્ય અવિરત મુદ્દો — લોકનો વિશ્વાસ બચાવવા માટે તાત્કાલિક પગલાં જરૂરી
યોજનાઓનું સફળતા માપવાની એકમ માત્ર ખર્ચ કાપવું અથવા રિપોર્ટ સ્વીકૃતિ નથી; એ છે લોકો સુધી સતત અને શુદ્ધ પાણી પહોંચવુ. જો આવી સ્થિતિ ન હોય તો લોકોનું રાજકીય પ્રત્યાશા તેમજ સરકાર પર નો વિશ્વાસ ધીમે-ધીમે ખૂટી જાય છે. આથી પારદર્શિતા, નાગરિક ભાગીદારી અને કાનૂની અમલ હોવો જરૂરી છે.
અંતિમ સૂચન અને કોર વાર્તા
આ લેખનો ઉદ્દેશ સ્થાનિક સ્તરે નાગરિકોને સક્ષમ બનાવવાનો છે જેથી તેઓ પોતાની યોજનાઓ અને ખર્ચ પર નજર રાખી શકે. પ્લાન અને અમલ વચ્ચેનું ગેપ ભરવો એ માત્ર સરકારી કામગીરી જ નહીં, પણ સમાજનું અધિકાર છે. જ્યાં સુધી લોકો અને શાસન વચ્ચે અદનાયક પારદર્શિતા ન આવશે, ત્યાં સુધી અનેક યોજનાઓ પેટામાં છુપાયેલી ખામીઓ સાથે જ ચાલતી રહેશે. આજે જાગૃતિ લાવો, સમાચાર પહોંચાડો અને પોતાના હક્ક માટે પ્રશ્ન ઉઠાવો — નળમાં પાણી લાવવા માટે એ જ સૌથી સશક્ત પગલું છે.
0 ટિપ્પણીઓ